Τα Παλαιά Ρούματα.
Το όνομά του χωριού φαίνεται να προήλθε από παραφθορά της λέξης ΄΄ρέματα΄΄ που άφθονα ρέουν σε όλες τις πλαγιές του. Βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της επαρχίας Κίσαμου, στους πρόποδες της βουνοκορφής Αποπηγάδι. Τόπος με μακρά ιστορία, με κατοίκους ξακουστούς για το ελεύθερο πνεύμα τους, τη συνεισφορά στον πολιτισμό της Κρήτης και την ανθρωπιά τους.
Σήμερα οι κάτοικοι διαμένουν σε 17 συνοικισμούς από τους οποίους κάποιοι είναι διασκορπισμένοι σε ένα πολύμορφο και καταπράσινο οροπέδιο κι άλλοι σκαρφαλωμένοι στις πλαγιές που το περιβάλλουν. Η φύση της περιοχής δίνει την ευκαιρία ενασχόλησης με την παραγωγή ελαιολάδου, καστάνων, σταφυλιών, τη μελισσοκομία και την κτηνοτροφία ενώ στο χωριό δραστηριοποιείται και συνεταιρισμός γυναικών που παράγει εδέσματα με βάση προϊόντα της τοπικής παραγωγής. Τα φαράγγια, οι κατάφυτες πλαγιές με τρεχούμενα νερά και οι γραφικές γειτονιές ανάγουν τα Παλαιά Ρούματα σε μια αυθεντική έκφραση της κρητικής ενδοχώρας. Οι επισκέπτες μπορούν να περιηγηθούν σε φυσιολατρικές διαδρομές όπως το φαράγγι του Βαβουλέδο, τον οικισμό Χαμαλεύρι, τη μνημειακή ελιά, τη Βίλα Ρενιέρη στον οικισμό Κάμερες, τις βυζαντινές εκκλησίες του χωριού, την Ιστορική και Λαογραφική Συλλογή ‘’Λούλης Παναγιωτάκης’’, στο παλιό Δημοτικό Σχολείο και φυσικά στην κεντρική πλατεία με τη Λαϊκή Βιβλιοθήκη και το Μνημείο Πεσόντων.
Το χωριό συμμετείχε σε όλους τους απελευθερωτικούς αγώνες της Ελλάδας, υπηρετώντας με απαράμιλλο ενθουσιασμό, το υψηλό ιδανικό της ελευθερίας του λαού. Οι κάτοικοι λαμβάνουν μέρος στους αγώνες στον τόσο κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, με σφοδρές μάχες εναντίων των Τούρκων, αλλά και κατά τη γερμανική κατοχή με την οργάνωση τους στην Εθνική Αντίσταση. Στη διάρκεια της ίδιας εκείνης σκοτεινής περιόδου της κατοχής, ανθούν στο χωριό οι τέχνες, τα γράμματα και η αλληλεγγύη. Οργανώνονται στο χωριό λαϊκό ιατρείο, λαϊκό φαρμακείο, δικαστήριο που εκδίκαζε μικρές αγροζημίες, θεατρικός όμιλος (ΕΘΟΡ) που ανέβασε αρκετά έργα και έδωσε παραστάσεις σε πολλά χωριά και στα Χανιά με έργο του Μολιέρου (η πρώτη θεατρική παράσταση στα Χανιά μετά την απελευθέρωση) και η Λαϊκή Βιβλιοθήκη.
Το Σωματείο ΄΄Λαϊκή Βιβλιοθήκη Παλαιών Ρουμάτων΄΄ ιδρύεται λοιπόν το 1944. Η αρχή στη συλλογή των βιβλίων του γίνεται με δωρεά των βιβλίων του αγωνιστή Λούλη (Σταύρου) Παναγιωτάκη από τους γονείς του, φοιτητή νομικής Αθηνών και γραμματέα της ΕΠΟΝ Χανίων, που εκτέλεσαν οι ναζί στον ‘‘Γολγοθά’’ των φυλακών στην Αγιά το ίδιο έτος. Σήμερα αριθμεί πάνω από 6000 τίτλους βιβλίων και αποτελεί το βασικό πυρήνα πολιτισμού του χωριού.
Το φετινό ημερολόγιο είναι αφιερωμένο σε εκθέματα τη Ιστορικής και Λαογραφικής Συλλογής ΄΄Λούλης Παναγιωτάκης΄΄ που σχετίζονται με τον τρόπο ζωής και την ιδιοσυγκρασία των προγόνων μας.
Το προοδευτικό πνεύμα τους, οι αξίες και η αλληλεγγύη που κράτησαν μπροστά στις δυσκολίες ας αποτελούν οδηγό μας στο σήμερα.
Ανέκαθεν το χωριό αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα άνθησης της δημοτικής κρητικής μουσικής και του χορού. Από τα Παλαιά Ρούματα κατάγονται ξακουστοί οργανοπαίχτες, ριζίτες και χορευτές. Εδώ διατηρήθηκε και η Ρουμαθιανή ή Γιτσικιά Σούστα που κάποτε χορευόταν σε όλη την έκταση της επαρχίας Κισάμου. Η ιδιαίτερη σχέση των χωριανών με τη μουσική αναδεικνύεται από τα ξεχωριστά εκθέματα της Συλλογής που έχουν σχέση με την τέχνη της μουσικής.
Σύμφωνα με προφορική παράδοση, μπροστά στην είσοδο του ναού του Αγίου Γεωργίου στον Τραχινό, υπήρχε ένα κυπαρίσσι το οποίο ένας Τούρκος αγάς των Παλαιών Ρουμάτων ήθελε να το κόψει για να εκμεταλλευτεί την ξυλεία του. Αρχικά χρησιμοποίησε ένα μεγάλο τσεκούρι το οποίο όμως έσπασε όπως και τα επόμενα που έφερε. Ο Τούρκος εξοργίστηκε και έστησε ντερμιτζίδικο για την κατασκευή τσεκουριών. Έπειτα από πολλές προσπάθειες το δέντρο πληγώθηκε κι έπεσε. Πέφτοντας όμως αναποδογύρισε και φύτρωσε στο έδαφος με την κορυφή του για ρίζα. Οι παλιότεροι θυμόντουσαν ένα κυπαρίσσι δίπλα στην εκκλησία που τα κλαδιά του είχαν ασυνήθιστο σχήμα ξεκινώντας με φορά προς τα κάτω σχηματίζοντας γωνία. Από το ξύλο αυτού του δέντρου φτιάχτηκε η κασέλα που εκτίθεται στη Συλλογή μας. Μάλιστα, λέγεται ότι στα χρόνια που ακολούθησαν ‘‘φιλοξενήθηκε’’ σε πολλά σπίτια του χωριού, αλλά όλοι ήθελαν να την ξεφορτωθούν, γιατί έφερνε κακοτυχία στα παιδιά της οικογένειας που ήταν σε ηλικία γάμου.
Τα παλαιότερα χρόνια υπήρχαν στο χωριό περισσότερες από είκοσι πέντε επαγγελματικές δραστηριότητες. Ανάμεσα σε αυτές ήταν και το επάγγελμα του τσαγκάρη, το οποίο άσκησαν αρκετοί συγχωριανοί μας. Εκτός από παπούτσια έφτιαχναν σχολικές τσάντες, ζώνες και άλλα χρηστικά αντικείμενα με τέχνη και μεράκι
Η μελισσοκομία ήταν πάντα συνυφασμένη με τη ζωή του χωριού. Εξακολουθεί να αποτελεί μία σημαντική ενασχόληση των κατοίκων του. Σε αυτό συντελεί και η πλούσια βλάστηση των Παλαιών Ρουμάτων σε αρωματικά βότανα, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την παραγωγή εξαιρετικής ποιότητας μελιού
Η εικονιζόμενη ντηζελομηχανή, αγγλικής κατασκευής και μάρκας CAMPEL 27 HP, ανήκε στους παπα - Αντώνη και Παναγιώτη Δημητριάδη, οι οποίοι και την έφεραν στο χωριό το 1945 -1948.
Η πρώτη ντηζελομηχανή ήρθε στα Παλαιά Ρούματα το 1930 και λειτουργούσε παράλληλα με τις φάμπρικες. Συνήθιζαν να παίρνουν την πυρήνα από την φάμπρικα και να τη βάζουν στη μηχανή, για να αλεστεί για δεύτερη φορά. Ακολουθώντας αυτή τη μέθοδο εξήγαγαν επιπλέον ποσότητα λαδιού.